Το στήθος της Θεάς, όπως αποδίδεται σε αυτό το άγαλμα, λένε πως είναι ο αιώνιος πόθος του θνητού ανθρώπου. Το σφρίγος, η ερωτική επιθυμία, το ίχνος μιας άπιαστης αιωνιότητας. «Τα πλούσια στήθη (του γλυπτού της Αφροδίτης) επιδεικνύονται με λαϊκή έλλειψη σεμνότητας», διαβάζω σε μια κριτική γι’ αυτό το αρχαίο γλυπτό, διακρίνοντας μια διάθεση …αποστροφής. Σε άλλα κείμενα πάλι, εκθειάζεται αυτός ο ερωτικός οίστρος, που έχει καταφέρει να εμφυσήσει ο γλύπτης της αρχαιότητας στο έργο του, για τη Θεά των ερώτων.
ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ
Η Αφροδίτη απειλεί με το σανδάλι της τον Πάνα, που επιχειρεί να τη «χουφτώσει»,
ενώ ο μικρός Έρωτας τραβάει από το κέρατο τον τραγοπόδαρο Θεό.
Τι Θεά κι αυτή!
Των Ερώτων και των εξαισίων. Ουρανία και Πάνδημη, χαριεντίζεται με τον σχεδόν άξεστο και ορεσίβιο Πάνα, που αποπειράται άγαρμπα και με περισσό θράσος να τη χουφτώσει.
Ένα σύμπλεγμα γλυπτών από τη Δήλο, με την Αφροδίτη, τον Πάνα και τον Έρωτα, δίνει πέρα από κάθε περιγραφή το μέτρο της Θεάς, αν ποτέ μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει «μέτρο» η Αφροδίτη.
Το σύμπλεγμα αυτό βρέθηκε, στις αρχές του 20ου αιώνα, στην «Οικία των Ποσειδωνιαστών της Βηρυτού», βορειοανατολικά από το διάσημο «Άνδηρο των Λεόντων» και πολύ κοντά στον αρχαίο δρόμο, που οδηγούσε από το λιμάνι των αρχαϊκών χρόνων (στην περιοχή του Σκαρδανά), στο Ιερό του Απόλλωνα. Περιοχή πολυσύχναστη, μια γειτονιά που οι αρχαιολόγοι της έδωσαν το όνομα «Νησίδα των Κοσμημάτων», επειδή βρέθηκαν σ’ αυτή τη γειτονιά πολλά εργαστήρια κοσμημάτων εξαιρετικής τέχνης, ενώ στην ίδια γειτονιά υπήρχαν και χώροι άθλησης (παλαίστρες), αλλά και πολλά ακόμη εργαστήρια έργων τέχνης.
Είναι μια από τις εξόχως σημαντικές περιοχές του εκτεταμένου αρχαιολογικού χώρου στη Δήλο, τόσο για τα ευρήματα που έφεραν στο φως οι ανασκαφές, όσο και για τη φοβερή εικόνα που αποτυπώνεται στα ερείπια από την καταστροφή του νησιού, το 88 προ Χριστού από τον βασιλιά του Πόντου, Μιθριδάτη Στ΄, τον Ευπάτορα. Ο Μιθριδάτης πίστευε ότι με την πυρπόληση του νησιού του Απόλλωνα θα πλήξη το γόητρο της Ρώμης, που ήταν κυρίαρχη τότε στη Δήλο. Λίγα χρόνια αργότερα, το 69 προ Χριστού οι πειρατές του Αθηνόδωρου, που ήταν σύμμαχος του Μιθριδάτη, ολοκληρώνουν την καταστροφή του νησιού. Οι ανασκαφές στην περιοχή νότια από την «Οικία των Ποσειδωνιαστών» έφεραν στο φως «εικόνες» από εκείνες τις καταστροφές, με τα πυρπολημένα εργαστήρια και τα σπίτια.
Το σύμπλεγμα με την Αφροδίτη, τον Έρωτα και τον Πάνα ήρθε στο φως με τις ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, το 1904, στο δυτικό επιστύλιο της αυλής της «Οικίας των Ποσειδωνιαστών».
Το κτήριο έπαθε και το ίδιο σημαντικές ζημιές κατά την επιδρομή του Μιθριδάτη, ενώ οι ζημιές αυτές που δεν αποκαταστάθηκαν, έγιναν ακόμη μεγαλύτερες από την επίθεση των πειρατών του Αθηνόδωρου.
Παρά τις φθορές, ωστόσο, αυτό το οικοδόμημα έδωσε σημαντικά ευρήματα, μεταξύ των οποίων και το μαρμάρινο σύμπλεγμα της Αφροδίτης.
Το «Ίδρυμα των Ποσειδωνιαστών», σε ένα ταμπλό με πληροφορίες, που βρίσκεται επί τόπου, στον αρχαιολογικό χώρο, στη Δήλο.
Μια ξεχωριστή απ’ όλες τις άλλες, Αφροδίτη. Πιο «ζωντανή», πιο αισθαντική, πιο αλέγκρα, πιο εκφραστική, πιο ερωτική και πιο χυμώδης, από κάθε άλλη γλυπτική απόδοσή της.
Το κεφάλι της Αφροδίτης, με τα μαλλιά της δεμένα με μαντήλι.
Το γλυπτό έχει ύψος 1,29 μέτρα, κατασκευασμένο από μάρμαρο της Πάρου σε κάποιο αττικό εργαστήριο ή κάποιο εργαστήριο γλυπτικής της Δήλου και χρονολογείται γύρω στο 100 προ Χριστού. Σε ορισμένα σημεία του, όπως το κεφάλι της Αφροδίτης και ο δεξιός της πήχης, τα κέρατα και το δεξιό πόδι του Πάνα, αλλά και τα πόδια και το αριστερό χέρι του Έρωτα, το γλυπτό έχει δεχτεί αποκαταστάσεις.
Το μπράτσο του Πάνα τα λέει όλα…
Η Αφροδίτη της Δήλου, με τον Πάνα και τον Έρωτα φέρεται να έχει χαρακτηριστικά από δυο άλλες πασίγνωστες Αφροδίτες, εκείνη της Κνίδου και εκείνη των Μεδίκων, ωστόσο ορισμένοι «κατηγορούν» τον γλύπτη του έργου γιατί, όπως ισχυρίζονται ενέδωσε στις ορέξεις ενός πλούσιου εμπόρου (του Διόνυσου από τη Βηρυτό) και έπλασε μια Αφροδίτη χυμώδη, αισθαντική, παιχνιδιάρα και ερωτική, αφαιρώντας της την αυστηρότητα και το μυστήριο της Θεάς των κλασικών χρόνων.
Μα, εξ ορισμού ή εκ μύθων, αυτή η Θεά είναι το πρότυπο των ερωτικών παιχνιδιών και των ενστίκτων, που είναι φορές ακατάβλητα και ορμητικά, με όλους τους χυμούς της ζωής μέσα τους, ακατανίκητα και φορές πάλι τρυφερά πολύ, παραλλάσσοντας την ορμή και την αγριάδα τους με τα επινίκια των ηδονών.
Ο γλύπτης με δεξιοτεχνικό τρόπο, έχει παραστήσει τη Θεά των αρχεγονικών ενστίκτων, σκανδαλιάρα να απειλεί με το σανδάλι της τον Πάνα, χωρίς ωστόσο να δείχνει μαζί του θυμωμένη για τη φόρα που έχει πάρει ο τραγοπόδαρος, με τις φλέβες του τονισμένες από την έξαψη. Στην ουσία, η Αφροδίτη είναι πάντοτε πρόθυμη για ερωτικά παιχνίδια, όπως δείχνει και ο φτερωτός της γιος, ο Έρωτας, που υπερίπταται, κρατώντας τον Πάνα από το κέρατο.
«Ηδ’ έρος ος κάλλιστος» γράφει ο Ησίοδος στη Θεογονία του και εδώ σε αυτή τη σύνθεση, ο γλύπτης δείχνει να σέβεται απολύτως και να αποδίδει με περισσή δεξιοτεχνία αυτή την εξαιρετική επισήμανση του ποιητή της «Θεογονίας».
Η Αφροδίτη της Δήλου «κατηγορείται» ότι επιδεικνύει το πλούσιο στήθος της, χωρίς ίχνος σεμνότητας, ενώ με το αριστερό της χέρι, μόλις που καταφέρνει να κρύψει κάπως το εφηβαίο της.
Μια ερωτική Θεά, άκρως αισθησιακή, όσο σπάνια αποτυπώνεται σε άγαλμα ή άλλο έργο τέχνης της αρχαιότητας. Ένα τολμηρό θηλυκό με εκρηκτικό σώμα, που όπως θεωρούν ορισμένοι, σε αυτό το έργο η Θεά έχει απολέσει την ιερότητα και το μυστήριο των αρχαιότερων χρόνων. Μήπως όμως αυτό είναι το «μυστήριο» της Αφροδίτης;
Η Αφροδίτη προσπαθεί να κρύψει το εφηβαίο της και ο Πάνας της τραβάει με δύναμη το χέρι.
Η ωραία αισθησιακή Θεά, απέναντι στον πρωτόγονο και ενστικτώδη τραγοπόδαρο Θεό. Ένστικτο στο ένστικτο. Ο γλύπτης φαίνεται να πετυχαίνει αυτό ακριβώς που διαχέεται στην αιωνιότητα μέσα από το βίο των θνητών ανθρώπων, αποτυπώνοντας έτσι στο έργο του τη θεϊκή διάσταση του ανθρώπου, με ακρίβεια και τόλμη.
Αποτυπώνει όμως και τη ζωή στη Δήλο. Μια πόλη που σχεδόν ορχείται με τα ένστικτα των ανθρώπων της, ανάμεσα στους λιβανωτούς του Απόλλωνα και των άλλων, όπου γης Θεοτήτων, και ανάμεσα στις ευωχίες των συμποσίων και των Διονυσιασμών των Αυλητρίδων στις νυκτέλιες «τελετουργίες».
Η Δήλος ζει μεταξύ ιερότητας, χλιδής, απολαύσεων και ακολασίας. Ζει σε μια δική της λάμψη, με μια πρωτοφανή τόλμη. Ίσως το «αναιδές» στήθος της Δήλιας αυτής Αφροδίτης απέναντι στον ορεσίβιο Πάνα, να δηλώνει με τον καλύτερο τρόπο αυτά που συνέβαιναν στις Λέσχες, όπως εκείνη των Ποσειδωνιαστών ή και άλλων ακόμη εφοπλιστών της εποχής και εμπόρων, με τον πλούτο, τη χλιδή και τον ερωτισμό αποτυπωμένο σε πλήθος στοιχεία από τα σπίτια τους, όπως αυτό το άγαλμα της αιώνιας Αφροδίτης, ή εκείνο το ψηφιδωτό του Διόνυσου, με το θεό στη ράχη ενός πάνθηρα.
Το κεφάλι της Θεάς σε αυτό το σύμπλεγμα κάνει τους αρχαιολόγους να υποθέτουν ότι η Αφροδίτη ετοιμάζεται να μπει στο λουτρό της, όταν δέχεται την ερωτική «επιδρομή» του Πάνα. Αυτό συμπεραίνεται από το μαντήλι με το οποίο έχει περιδέσει τα μαλλιά της. Έστω κι έτσι όμως, δεμένα με το μαντήλι, τα μαλλιά της Θεάς δείχνουν φροντισμένα και χτενισμένα στην εντέλεια. Όμως αυτό που έχει σημασία είναι το ύφος της και η έκφραση του προσώπου της, που φαίνεται να έχουν και αυτά σχέση με την επίθεση του Πάνα.
Το πολύ ωραίο κεφάλι, με τη φυσιοκρατική κατατομή, έχει μια έκφραση ερωτική και παιγνιώδη, ενώ ταυτόχρονα μοιάζει να προειδοποιεί τον τραγοπόδαρο Θεό, να μαζέψει τα χέρια του και να …προσέχει.
Ορισμένοι από τους κριτές του μαρμάρινου συμπλέγματος στέκονται με ξεχωριστή επιμονή στην φυσιοκρατική απόδοση, αλλά και στην σχεδόν προκλητική ενάργεια του στήθους της Θεάς. Βρίσκεται περίπου σε ερωτική έξαψη, λένε ορισμένοι και είναι βέβαιο, ότι δεν περνάει καθόλου απαρατήρητο. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους, που κάποιοι θεωρούν «αγοραία» την όλη υπόσταση της θεάς σ’ αυτό το ανάγλυφο. Αυτό μπορεί και να δείχνει ότι δεν την αφήνουν εντελώς αδιάφορη τα πειράγματα του Πάνα, που κάνει τον Θεό των αχαλίνωτων ενστίκτων να ελπίζει ότι στο τέλος θα ενδώσει στις ορέξεις του η Αφροδίτη.
Το σφριγηλό κορμί της Αφροδίτης και το ξελιγωμένο πρόσωπο του Πάνα λένε τα πάντα!
Αυτή είναι και μια όψη της μαγείας που αποπνέει το θεϊκό αυτό ερωτικό σύμπλεγμα. Κι αυτό με κάνει να επιστρέφω στην αξεπέραστη περιγραφή του Σοφοκλή, για τον έρωτα:
«…ΚΑΙ Σ’ ΟΥΤ’ ΑΘΑΝΑΤΩΝ ΦΥΞΙΜΟΣ ΟΥΔΕΙΣ
ΟΥΘ’ ΑΜΕΡΙΩΝ ΣΕ Γ’ ΑΝΘΡΩΠΩΝ
Ο Δ’ ΕΧΩΝ ΜΕΜΗΝΕΝ…»!
Οι στίχοι αυτοί φαίνεται να βρίσκουν την απόλυτη «δικαίωσή» τους μπροστά στο μαρμάρινο σύμπλεγμα από τη Δήλο, με τις τρεις θεότητες, που έχουν να κάνουν με τα ερωτικά ένστικτα.
Σ’ αυτό το σύμπλεγμα των τριών γλυπτών, ο Πάνας είναι η αντίστιξη στην «ερωτογένεια» της Αφροδίτης. Στο πρόσωπό του αποτυπώνεται όλη η ξελιγωμάρα του αρσενικού, που λαχταρά να ρίξει στο κρεβάτι το θηλυκό που είναι δίπλα του. Η δύναμη που αποτυπώνεται στα μπράτσα του δείχνει όλη την ένταση του κορμιού του. Με το ένα χέρι του κρατάει σφιχτά το χέρι της Αφροδίτης, με το οποίο η Θεά προσπαθεί να κρύψει και να προφυλάξει το εφηβαίο της και ο Πάνας προσπαθεί να το αποσπάσει, ελευθερώνοντας έτσι το ερωτικό πεδίο. Με το άλλο χέρι του κρατάει δυνατά τη Θεά πίσω από την πλάτη.
Όλο το «κόλπο» όμως του ερωτοχτυπημένου Πάνα, που δεν ξέρει τι να κάνει τα …ένστικτά του, έχει να κάνει με τα τραγοπόδαρά του, που προσπαθεί να τα μπερδέψει ανάμεσα στα πόδια της Αφροδίτης και δοθείσης ευκαιρίας να ρίξει τη Θεά ανάσκελα. Λες και παίζεται ένα ολόκληρο έργο με όσα προσπαθεί να αφηγηθεί ο γλύπτης με αυτό του το σύμπλεγμα. Με λίγη τόλμη, ο θεατής μπορεί να ξετυλίξει στο μυαλό του όλα όσα θέλει ο Πάνας, όλα όσα προκαλεί στην Αφροδίτη ο «οίστρος» και όλες τις σκανταλιές που μπορεί να μετέλθει ο μικρός έρωτας, έστω κι αν βρίσκεται στον ώμο της μητέρας του, που «απειλείται» από τον Πάνα.
Ο γλύπτης έχει για μοντέλο του μια νεαρή, χυμώδη γυναίκα και αφήνει να διαφανούν στο μάρμαρο οι ρεαλιστικές γραμμές του σώματός της στην κάθε τους λεπτομέρεια, με τους ερωτικούς χυμούς να μην αφήνουν τον Πάνα σε ησυχία.
Ο Πάνας είναι ακουμπισμένος σε ένα βράχο, που έχει απλώσει πάνω του μια δορά ζώου και δίπλα στο πόδι του έχει ακουμπήσει το κυνηγετικό του όπλο, το «Λαγωβόλο».
Τα τραγίσια πόδια του Πάνα μπλέκονται στα πόδια της Θεάς,
ελπίζοντας να καταφέρει να την ξαπλώσει ανάσκελα!
ελπίζοντας να καταφέρει να την ξαπλώσει ανάσκελα!
Στη βάση του γλυπτού υπάρχει η επιγραφή για τον άνθρωπο που το αφιέρωσε.
Το μαρμάρινο σύμπλεγμα, με τις τρεις θεότητες, χρονολογείται στο 100 προ Χριστού και αποδίδεται κατ’ άλλους σε κάποιο Αττικό εργαστήριο γλυπτικής, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι φιλοτεχνήθηκε σε κάποιο από τα σημαντικά εργαστήρια της Δήλου, που είναι και το πιθανότερο.
Το γλυπτό βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Αθήνα και είναι ένα από τα σημαντικότερα εκθέματά του.
Στη βάση του υπάρχει επιγραφή με την οποία δηλώνεται ο άνθρωπος που το αφιέρωσε:
«ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΖΗΝΩΝΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ
ΒΗΡΥΤΙΟΣ, ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ, ΥΠΕΡ ΕΑΥΤΟΥ
ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ, ΘΕΟΙΣ ΠΑΤΡΩΟΙΣ».
(Ο Διονύσιος του Ζήνωνος, του Θεοδώρου, από τη Βηρυτό, ευεργέτης υπέρ του εαυτού του και των παιδιών του (το αφιέρωσε) στους πατρώους Θεούς). Αυτό λέει η επιγραφή.
Ο εκτεταμένος αρχαιολογικός χώρος της Δήλου, όπως φαίνεται από τον Κύνθο.
Στη Δήλο υπάρχει και ένα από τα ωραιότερα Ιερά της Αφροδίτης, κοντά στο «Σπίτι του Ερμή», αρκετά μακριά από την «Οικία των Ποσειδωνιαστών της Βηρυτού». Ωστόσο, μπορεί εύκολα να φανταστεί ο καθένας ότι όλες οι νύχτες στη Δήλο των αρχαίων χρόνων θα πρέπει να ήταν αφιερωμένες στην Αφροδίτη!
Ένα ταξίδι στη Δήλο πάντοτε μαγεύει, μεθά και γοητεύει, αυτόν που μπορεί να βλέπει πίσω από τους αρχαίους λιθώνες της, συλλαμβάνοντας με τις κεραίες του τις αναπνοές των θεών και των ανθρώπων.
ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ
